Bağımlılık Yapıcı Maddelerin Ortak Özellikleri

Günümüzde insanların ruhsal ve fiziksel sağlığını olumsuz yönde etkileyen birçok yapay madde bulunmaktadır. Kullanılan bu maddeler insan beyninde özellikle hipotalamus bölgesine duygusal etki yaratmakta ve kullanılan maddeye karşı bağımlılık oluşturarak, kişilerin tutum ile davranışlarının değişmesine neden olmaktadır (Babuna ve Bayhan, 2009). Bu maddelerin ortak özelliği; beyindeki ödül haz mekanizmasını kontrol eden sisteme zarar vermesi ve dolaylı yoldan duyguların değişmesine neden olarak kişiye kısa süreli bir haz oluşturmasıdır. Bunun yanı sıra haz verici özelliğe sahip olan esrar, kokain, uçucu, alkol, tütün gibi potansiyel bağımlılık yapıcı maddeler kişilerin duygu, durum, algılama, biliş ve diğer beyin işlevlerinde olumsuz yönde değişikliğe neden olmaktadır (Ceyhun ve Ark., 2001).

Maddenin ilk kullanımı ile kişi rahatlama, uyarılma, içsel huzursuzluktan uzaklaşma, hayal dünyasında hoşnutluk ve boşluk hissi gibi belirtiler hissetmektedir. Bu durumda bağımlılık yapıcı maddeler kısa sürede kişinin gerçek hayattan kopmasına ve duygusal gereksinimlerinin doyumunu sağlıksız bir şekilde tamamlamasına neden olmaktadır (Arıkan, 2011). Uzbay'a (2009) göre de tüm maddeler keyif verici özelliğe sahiptir. Bu keyif verici özellik, maddeyi tekrar kullanma isteğini artırırken; maddeye karşı koşullandırıcı ve pozitif pekiştirici bir etki yaratmaktadır. Bağımlılık potansiyeli taşıyan tüm maddelere karşı duyulan arzu ve isteğin hemen ardından madde arayışı davranışının aktif olması, bağımlılık yapıcı maddelerin ortak özelliğidir.

Bununla birlikte ilgili literatür incelendiğinde, bağımlılık etkisi olan maddeler ile kişilerin santral sinir sistemlerinde keyif verici uyaranların harekete geçtiği görülmektedir. Böylece kullanılan madde ile kişiler duygu, düşünce ve davranışlarındaki öz denetimi kaybetmektedirler; temelde kullanılan maddeye karşı sahte bir iyi oluş hali göstermektedirler (Balseven ve Ark., 2002). Zamanla bu sahte iyi oluş hali, kişilerin olumsuz durumlardan uzaklaşmak amacıyla kullandıkları işlevsel olmayan bir stratejiye dönüşmekte ve bağımlılık yapıcı madde kullanımını olumsuz yönde etkilemektedir. Ek olarak, madde kullanımı bir kişinin zihinsel bir bozukluk geliştirme olasılığını artırabilmekte, beyin yapısı ve işlevindeki değişiklikleri tetikleyebilmektedir (National Institute of Mental Health, 2021). Bu durum ruhsal boyutta; depresyon, anksiyete, travma sonrası stres bozukluğu, dikkat eksikliği, hiperaktivite bozukluğu, psikotik rahatsızlıklar ve kişilik bozuklukları gibi bozuklukların gelişmesine neden olabilmektedir (National Institute on Drug Abuse, 2020).

Ruhsal bozuklukların yanı sıra, bağımlılık yapıcı maddeler kişide olumsuz fizyolojik etkilere neden olabilmektedir. Yapılan bir araştırmaya göre; AIDS gibi bulaşıcı hastalıklar, karaciğer ve böbrek rahatsızlıkları, kalıcı beyin hasarları, kanser görülme sıklığı bağımlılık yapıcı madde kullanıcıları arasında anlamlı derecede daha yüksek oranda olduğu görülmüştür (Uzbay, 2009).

Özetle, bağımlılık yapıcı maddelerin etkileri farklı olmasına rağmen tüm maddeler; kişilerin duygu, düşünce, davranış sistemlerinde, ruhsal ve fiziksel sağlığında olumsuz değişime yol açmaktadır. Tüm bunlar göz önüne alındığında ise, bağımlılık yapıcı maddeler; biyolojik, toplumsal ve ruhsal hastalıkların oluşumunu etkileyerek, bağımlılığa bütüncül bir yapı özelliği kazandırmaktadır.  Bu nedenle bağımlılığın tedavisi uzun soluklu bir süreç olup, kronik bir beyin hastalığı olarak seyretmektedir.

Uzman Klinik Psikolog
Fatma Aktaş Durak

KAYNAKÇA

• Arıkan, Z. (2011). Madde Bağımlılığı, Düzelme, Nüks ve Önlenmesi. Madde Bağımlılığı Tanı ve Tedavi Kılavuzu (243-258). Ankara: Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü.
• Babuna C., Beyhan, N. (2009). Uyuşturucu-Bağımlılık Afeti ve Sorunları. İstanbul: Karakutu Yayınları.
• Balseven A., Özdemir Ç., Tuğ A., Hancı H., Doğan B.Y. (2002). Madde Kullanımı, Bağımlılıktan Korunma ve Medya. Sted, 11(3), 91-93.
• Ceyhun B., Oğuztürk, Ö. ve Ceyhun A. G. (2001). Madde kullanma eğilimi ölçeğinin geçerlik ve güvenilirliği. Klinik Psikiyatr, 4, 87-93.
• Uzbay İ.T., (2009). Bağımlılık Yapan Maddeler ve Özellikleri. Meslek içi Sürekli Eğitim Dergisi, 25-31.
• National Institute of Mental Health (2021), Substance Use and Co-Occurring Mental Disorders. Retrieved September 7, 2022 from https://www.nimh.nih.gov/health/topics/substance-use-and-mental-health
• National Institute on Drug Abuse (April 2020), Common Comorbidities with Substance Use Disorders Research Report, 2-11. Retrieved September 7, 2022 from https://nida.nih.gov/download/1155/common-comorbidities-substance-use-disorders-research-report.pdf?v=5d6a5983e0e9353d46d01767fb20354b

PAYLAŞ