Bağımlılık Alanında Nöropsikolojik Değerlendirme: Klinik ve Araştırma Perspektifleri

30.09.2025

Bağımlılık, fizyolojik ve davranışsal düzeyin ötesinde nörobilişsel süreçlerde de belirgin tahribata neden olan kronik bir beyin hastalığıdır. Alkol, opioid, kannabis gibi maddeler, özellikle frontal lob başta olmak üzere beynin karar verme, dürtü kontrolü, dikkat ve bellekten sorumlu bölgelerinde hem yapısal hem de işlevsel değişimlere neden olur. Bu dönüşümler kullanım sürecinde ve arınma sonrasında da devam edebilir. 

Nöropsikolojik testler, beyin fonksiyonlarını ve bilişsel yetenekleri ölçmek amacıyla geliştirilen standartlaştırılmış değerlendirme araçlarıdır. Kişinin düşünme, öğrenme, hafıza, dikkat, problem çözme, dil, görsel algılama, mekânsal beceriler, yürütücü işlevler ve motor becerileri gibi farklı bilişsel alanlardaki performansını objektif biçimde incelemeye yarar.

Bağımlılıkta Nöropsikolojik Etkilenim

1. Dikkat ve İşlemsel Hız: Bağımlılık, bilhassa uyarıcı veya alkol gibi maddelerle ilişkili olarak dikkat süreçlerini bozabilir. Yoğun madde kullanımı seçici dikkati düşürür, çalışma süresini uzatabilir. Ayrıca işlem hızı, özellikleri işleme ve tepki verme süresi uzayabilir. Yapılan çalışmalar, işlemleme hızındaki yavaşlamanın günlük yaşam becerilerini olumsuz etkilediğini ortaya koymaktadır. 

2. Bellek Bozuklukları: Kısa süreli bellek ve çalışma belleği en sık etkilenen alanlardır. Özellikle alkol ve amfetamin kullanıcılarında yaşanan olayların hatırlanması güçleşebilir. Beyin görüntüleme çalışmaları, bu durumda beynin ön (frontal) ve yan (temporal) bölgelerdeki değişimlerle ilişkili olduğunu göstermektedir.

3. Yürütücü İşlevlerde Bozulma: Planlama, problem çözme, esneklik ve dürtü kontrolü gibi birçok zihinsel süreci kapsamaktadır. Bağımlılık, prefrontal korteksin işlevlerini bozarak dürtü kontrol eksikliği, riskli kararlar ve hedefe yönelik davranışlarda bozulma yaratabilir. Bu nedenle bireyler geleceğe yönelik planlama yapmada zorlanır.

4. Karar Verme ve Ödül Sisteminin Etkilenmesi: Bağımlılık, dopamin sistemi üzerinden ödül-haz işleme mekanizmalarını değiştirir. Kullanıcılar kısa süreli ödüllere odaklanırken uzun süreli sonuçları göz ardı edebilir. Bu durum, riskli davranışların artmasına ve bağımlılığın sürdürmesine neden olur. Beyin görüntüleme çalışmaları, bu süreçlerin özellikle orbitofrontal korteks ve striatum bölgeleriyle ilişkili olduğunu göstermektedir.

5. Duygudurum ve Sosyal Biliş: Bağımlılık, limbik sistemin etkilenmesi nedeniyle duygudurum düzenlemeyi zayıflatabilir. Empati, sosyal farkındalık ve duygusal esneklik azalabilir. Bu durum kişilerde kaygı, depresyon ve irritabilitenin (kızgınlık, öfke hâli) sık gözlemlenmesine neden olur. 

Yapılan son dönem klinik çalışmalar, bağımlı bireylerde sosyal biliş performansının da önemli ölçüde zayıfladığını ortaya koymaktadır. Nöropsikolojik değerlendirmeler, bağımlılıkta tanıya katkı sağlar. Aynı zamanda tedavi yönlendirme, motivasyonu artırma ve müdahale planlamasında da güçlü bir araç olarak görülür. Araştırmalar, bağımlılık tedavi programlarına bilişsel işlevlerin düzenli takibini dâhil etmenin iyileşme sürecini desteklediğini göstermektedir. Bu nedenle klinik uygulamalarda nöropsikolojik testlerin sistematik biçimde kullanılması önerilmektedir.

Psikolog Seçil BAŞYARAN

Kaynakça

• Demir, B., & Karakaş, S. (2021). Alkol kullanım bozukluğunda bellek işlevlerinin nöropsikolojik değerlendirilmesi. Türk Psikoloji Yazıları, 24(48), 15–28.
  
  
• Ersche, K. D., Jones, P. S., Williams, G. B., Turton, A. J., Robbins, T. W., & Bullmore, E. T. (2012). Abnormal brain structure implicated in stimulant drug addiction. Science, 335(6068), 601–604.
  
  
• Koob, G. F., & Volkow, N. D. (2016). Neurobiology of addiction: a neurocircuitry analysis. The Lancet Psychiatry, 3(8), 760–773.
  
  
• Özdemir, H., & Yalçın, Ö. (2020). Madde kullanım bozukluğu olan bireylerde dikkat ve işlemleme hızının değerlendirilmesi. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 21(4), 412–421.
  
  
• Smith, J. L., Mattick, R. P., Jamadar, S. D., & Iredale, J. M. (2019). Deficits in behavioural inhibition in substance abuse and addiction: A meta-analysis. Drug and Alcohol Dependence, 194, 468–483.
  
  
• Uçar, F., & Arıkan, K. (2019). Yürütücü işlev bozuklukları ve bağımlılık ilişkisi: Klinik bir değerlendirme. Klinik Psikiyatri Dergisi, 22(2), 145–153.
  
  
• Volkow, N. D., & Boyle, M. (2018). Neuroscience of addiction: relevance to prevention and treatment. The American Journal of Psychiatry, 175(8), 729–740.
  
  
• Volkow, N. D., & Li, T.-K. (2004). Drug addiction: the neurobiology of behaviour gone awry. Nature Reviews Neuroscience, 5(12), 963–970.
  
  
• Wetherill, R. R., Squeglia, L. M., & Tapert, S. F. (2020). Neuroimaging findings of working memory deficits in adolescent substance use: A systematic review. Journal of Studies on Alcohol and Drugs, 81(5), 563–574.
  
  
• Yıldız, E., & Çakmak, S. (2022). Madde kullanım bozukluğu olan bireylerde sosyal biliş işlevlerinin değerlendirilmesi. Türk Psikiyatri Dergisi, 33(3), 201–210.

PAYLAŞ